LOKALIZACJA

Kąty to mała wieś w Małopolsce. Administracyjnie należy do gminy Iwkowa w powiecie brzeskim. Miejscowość położona jest 9 km na południowy zachód od miasteczka Czchów zlokalizowanego przy drodze wojewódzkiej Brzesko - Nowy Sącz. Przez wieś prowadzi droga powiatowa Tymowa - Łososina Dolna. Od stolicy województwa  Krakowa  dzieli Kąty odległość 80 km, a od miast powiatowych: Brzeska i Nowego Sącza ponad 20 km. Odległość do innych miast są znaczne. Do Bochni wynosi ona 40 km, do Tarnowa  50 km. Najbliższe stacje kolejowe znajdują się w nowym Sączu i w Brzesku. 

O MIEJSCOWOŚCI

Wieś Kąty jest jedną z siedmiu miejscowości gminy Iwkowa powiatu brzeskiego w Małopolsce.

GMINA IWKOWA - miejscowości

1 - Iwkowa

2 - Drużków Pusty

3 - Kąty

4 - Połom Mały

5 - Porąbka Iwkowska

6 - Wojakowa

7 - Dobrociesz

Niewielki obszar liczący 4. 48 km 2 zamieszkuje 688 osób ( 31. 12 2004 r.) Wieś ma kilka przysiółków : Góry, Grabie, Ptaszkowa , Zatoki, Pasterniki.

Skala 1: 75 000

Miejscowość położona jest w obrębie Pogórza Rożnowskiego, w jego najdalej na zachód wysuniętej części należącej do dorzecza Białki, lewobrzeżnego dopływu Łososiny, która z kolei z lewej strony uchodzi do doliny Dunajca w obrębie sztucznego Jeziora Czchowskiego. Znaleziska archeologiczne świadczą o początkach osadnictwa już w eneolicie - późnej fazie neolitu ( końcowego okresu epoki kamienia). Aktualnie najstarszymi potwierdzonymi śladami obecności ludzkiej na obszarze przyległym do Białki i Beli są znajdowane tutaj narzędzia kamienne i krzemienne  siekierki i młoty.

Brak jest zabytków charakterystycznych dla późniejszych epok t.j. epoki brązu i żelaza, lecz odkrycie w 2000 r. na obszarze sąsiedniego Rajbrotu pochówków z epoki żelaza, pozwala na przypuszczenie, że tereny te najprawdopodobniej nie były wówczas bezludne. Być może dalsze badania potwierdzą ciągłość procesu osadniczego naszych ziem.

Badania archeologiczne prowadzone w Rajbrocie w 2000r.przez Zakład Epoki Żelaza UJ  odkrycie miejsca pochówku.

Najstarsze dane dotyczące Kątów zawiera Kodeks Dyplomatyczny Małopolski z 1887 r., z których wynika, że wieś Kąty była założona na prawie polskim i należała do Floriana z Druszkowa*. Na jego prośbę, król Kazimierz Wielki przeniósł Kąty z prawa polskiego na niemieckie wystawiając w tym celu odpowiedni dokument lokacyjny datowany na 5 X 1363 r. Wspomniany pierwszy właściciel Kątów pochodził z rodu Wojakowskich herbu Brochwicz. O Wojakowskich herbu Brochwicz odnajdujemy zapis Jana Długosza :

Ród to prastary, odwieczny, sięgający czasów, kiedy okolice nad Dunajcem były jeszcze całkiem puste, skalne i lesiste, a które dopiero przybyłe zza gór gromady pracowitych ludzi poczęli karczować i osiedlać.

W owych czasach osiadł między innymi Wojak, przewódzca i włodarz takiej podróżnej gromady wraz z rodziną i czeladzią nad Dunajcem wokoło dzisiejszego miasteczka Czchowa i tam założył:

- w opolu osady - Wojakowę, Druszków,

- w wyrębnej - Porąbkę,

- w zapadłej- Kąty,

- w kamieniu - Połom,

- w mokrawiskach grząskich - Łęki.

W trzy wieki z pokolenia w pokolenie jeden z potomków Wojaka ufundował w Wojakowej kościół z kamienia i uposażył na rzecz Biskupstwa dziesięciną w snopach i konopiach. Opole pozostało mu proklamacyją jako pierwotny zabytek z praprzeszłości, a za klejnot przybrał Jelenia, później przezwanego Brochwiczem.

Herb Kątskich: Brochwicz II

Na szarym tle tarczy przedstawiony jest biegnący jeleń zwrócony w prawą stronę. Jest on barwy czerwonej z trójstopniowym porożem. Nad tarczą umieszczony jest hełm prętowy koloru srebrzystego. Na hełmie znajduje się złocista korona szlachecka, z której wyrasta klejnot złożony z ośmiu pawich piór naturalnej barwy ułożonych w dwóch rzędach. Dopełnieniem hełmu są labry umieszczone po jego bokach, u góry złociste zmieniające się ku dołowi w jaskrawoczerwone. Od XIVw., przez ponad 350 lat wieś była własnością rodów herbu Brochwicz. Stanowiła gniazdo rodowe, dziedziczone z pokolenia na pokolenie. Od jej nazwy- włściciele - Kątscy wzięli swoje nazwisko. Przedstawiciele tego rodu wpisali się nie tylko w historię regionu, ale także kraju.

Krzysztof Kątski żyjący na przełomie XVI i XVII wieku zasłynął jako biograf biskupów krakowskich. Dorota Kątska ( 1558 - 1643 ) jako wieloletnia przełożona klasztoru Sióstr Norbertanek w Krakowie przeprowadziła gruntowną odnowę zgromadzenia, uściśliła regułę zakonną i zreformowała życie zakonne. Jej wielkim dziełem była rozbudowa Kościoła klasztornego pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Augusta oraz rozbudowa Kościoła św. Salwatora na Zwierzyńcu. Wybitnym przedstawicielem rodu jest Marcin Kazimierz Kątski, wojewoda i kasztelan krakowski, pierwszy senator Rzeczypospolitej, Generał Artylerii Koronnej. Do jego licznych zasług dla ojczyzny poniesionych w czasie walk podczas potopu szwedzkiego oraz w wojnach polsko  tureckich pod Barem, Żurawnem, Chocimiem, Strygoniem, dodać należy, że artyleria kierowana przez niego wniosła znaczący wkład w pokonanie wojsk tureckich przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem 12 IX 1683 r. W roku 1740 wieś staje się własnością ordynatów Mieroszowskich, nastepnie przez cały wiek XIX wieś była w posiadaniu Rogoyskich: Onufrego, Józefa, Leonarda Szymona ( majora kawalerii, uczestnika Powstania Listopadowego) i Leonarda Stefana. W 1900 r. Kąty stały się własnością Jana Sławika po matce z Grzybowskich. Po jego śmierci w 1948 majątek przeszedł na syna, Stanisława Lucjana. Obecnie dwór z otaczającym go parkiem jest własnością p. Urszuli Bieńkowskiej  Sławik. I wojna światowa jak dla wszystkich Polaków była dla Kątów tragicznym wydarzeniem. Rozpoczęła się poborem do armii zaborców. Nasi mieszkańcy byli na wszystkich ówczesnych frontach. Wielu zginęło, wielu dostało się do niewoli. Już w grudniu 1914 roku na nasz teren wkroczyli Rosjanie dokonując rabunków dworów i wsi. Dwór w Iwkowej został podpalony i prawie doszczętnie spłonął, dwór w Kątach można powiedzieć cudem ocalał. Później odbywały się ciągłe przemarsze obcych wojsk, rekwizycje koni, bydła , paszy na potrzeby wojny. Ludność cierpiała głód. W dniu 7 października 1918 roku Polska Rada Regencyjna wystąpiła z orędziem do narodu proklamującym utworzenie niepodległego państwa polskiego. W dniu 1 listopada biskupi galicyjscy zarządzili uroczyste nabożeństwa na podziękowanie Opatrzności za odzyskanie niepodległości po 123 latach niewoli. Wszystkie nabożeństwa kończyły się śpiewaniem hymnu  Boże coś Polskę ze słowami:  Ojczyznę, wolność pobłogosław Panie. O wybuchu drugiej wojny światowej ludność naszych miejscowości dowiedziała się z komunikatów radiowych i trwających od świtu nalotów niemieckiego lotnictwa. Żołnierze wezwani do stawienia się w swoich jednostkach nie zdążyli do swoich placówek ze względu na szybkie zajęcie okolicy przez Niemców. W dniu 5 września we wsi zjawiły się patrole niemieckie , a następnie wojsko przybyłe od strony Tymowej. Rozpoczęły się nowe rządy  noc okupacji hitlerowskiej. Na ludność nałożono obowiązkowe kontyngenty zboża, ziemniaków, mięsa i mleka. W 1942 roku rozpoczęły się wywozy na przymusowe roboty do Niemiec. Od 1940 roku na naszym terenie działał Ruch Oporu i partyzantka. Ruch obejmował dwie grupy: Armię Krajową i Batalion Chłopski. Działalność Ruchu Oporu szła w kilku kierunkach: wyłoniono pluton bojowy, założono szkołę podoficerską, a później szkołę podchorążych, kolportowano prasę podziemną, przekazując ludności prawdziwe wiadomości o sytuacji na froncie. Za pracę konspiracyjną przy wydawaniu Biuletynu Informacyjnego we wrześniu 1944 r. został aresztowany Ludwik Hopkowicz z sąsiedniej Porąbki Iwkowskiej -członek AK - wraz z braćmi Janem i Michałem. Po przesłuchaniach na Komendzie Gestapo w Tarnowie byli więzieni w Krakowie oraz przewiezieni do obozu koncentracyjnego w Gross  Rosen, następnie do podobozu Gablons  Reinowitz, gdzie zmarli obaj bracia Ludwika. Kiedy wojna weszła w ostatnią fazę na naszym terenie pojawiła się partyzantka radziecka i ich służba wywiadowcza. Podczas jednego ze zrzutów nad Kątami samolot rosyjski został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie i stanął w płomieniach. Z płonącego samolotu wyskoczyła czwórka lotników: trzech mężczyzn i kobieta. Dwaj zginęli na miejscu, a ocalonym miejscowi partyzanci udzielili schronienia. Ciężko poparzoną lotniczkę partyzanci umieścili na plebanii w Iwkowej, gdzie ranną zajął się wysiedlony lekarz. Pod koniec roku 1944 Niemcy szykowali się do rozpaczliwej obrony. W Czchowie wzdłuż Dunajca zaczęto robić okopy. Całą jesień 1944 roku i zimę roku następnego zmuszano ludność naszych wsi do codziennej pracy przy tych ciężkich robotach ziemnych bez względu na pogodę, wilgoć, lodowatą wodę. Codziennie przychodziły wiadomości przynoszone przez prasę podziemną o pochodzie Rosjan. W dniu 17 stycznia 1945 roku o godzinie 9  tej wojska rosyjskie weszły na teren Iwkowej od strony Czchowa i Wytrzyszczki. We wsiach Tymowej, Iwkowej i Wojakowej Niemcy zostali ostrzelani ogniem karabinów maszynowych i gradem bomb, które zrzuciło lotnictwo. Poległo pięciu Niemców. Ofiar wśród Rosjan i ludności cywilnej nie było. Niemcy wycofywali się w kierunku Lipnicy Murowanej. 19 stycznia nadjechały liczne kolumny wojsk radzieckich. Skończyła się okupacja niemiecka. Po wojnie nasza miejscowość zaczęła się bardzo zmieniać. Znikły strzechy, powstało wiele nowych murowanych domów, zaczęto utwardzać i asfaltować drogi, uruchomiono regularne połączenia PKS z miastami: Brzeskiem, Krakowem, Nowym Sączem oraz między miejscowościami gminy. W latach 1956 - 58 trwała budowa obecnego budynku szkolnego. Nauka rozpoczęła się tutaj w październiku 1958 r. W roku1964 część wsi, w której znajduje się szkoła oraz Porąbka Iwkowska i w części Połom Mały zostały zelektryfikowane. Pozostały obręb tych miejscowości został włączony do sieci elektrycznej rok później. W 1971r. w Kątach utworzono parafię św. Józefa z siedzibą w kaplicy Domu Sióstr Służebniczek. W latach 1986 - 89 zbudowano kościół, cmentarz z kaplicą cmentarną, nowy Dom Sióstr Służebniczek. Siostry prowadzą przedszkole - ochronkę. Ostatnia inwestycja to boisko nowo powstałego klubu sportowego Olimpii Kąty. Wieś ma charakter typowo rolniczy z tradycyjną gospodarką. Przeważają małe gospodarstwa, w których uprawia się zboża, rośliny okopowe, warzywa, głównie na potrzeby gospodarstwa. W ciągu ostatnich dwudziestu lat rozwinęło się warzywnictwo pod osłonami, ogrodnictwo, uprawy plantacyjne owoców jagodowych. Promowane są lokalne produkty regionalne  np. suszone owoce. Ze względu na malowniczość krajobrazu, nieskażone środowisko i bazę w postaci wielokondygacyjnych budynków i niewykorzystanych poddaszy, wieś ma szansę rozwinąć dochody z agroturystyki.

Oprac. Lucyna Pączek

* Obecnie Drużków Pusty